Taalfouten die bijna iedereen maakt, deel 6

In deze zesde blog over de Nederlandse taal wil ik het hebben over streepjes.

Koppeltekens

Een streepje of koppelteken mag je gebruiken om leesbaarheid te vergroten (val-kuil of valk-uil).
Koppeltekens moeten we gebruiken in de volgende gevallen, waarbij ik uitga van de spelling volgens het Groene Boekje:

• Bij samengestelde aardrijkskundige namen en hun afleidingen:
  Noord-Holland, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrikaans, Rotterdam-West, Amsterdam-Zuidoost.
• Bij botsende klinkers in een samenstelling (bijv. a-i, a-e, e-i, e-u, i-e, o-e, o-i, o-u, u-ij-i)
  toe-eigenen, zo-even, re-integratie, lila-achtig, warmte-isolatie, milieu-invloed na-apen, saldo-informatie, netto-uitkomst.
  Maar wel: communicatieadviseur, gemeenteambtenaar, secretaresseoverleg. Hier is namelijk geen sprake van een klinkerbotsing. Gebruik ook geen spatie (zie ook mijn vorige blog). 

• Bij samenstellingen met cijfers, letters, symbolen en afkortingen (die je letter voor letter uitspreekt):
  80-jarige, L-vormig, @-teken, tv-kijken, AEX-index, vwo-leerling, nummer 1-hit.
  Let op: bij letterwoorden (een afkorting die als een woord uit te spreken is) schrijf je de woorden aaneen: Havodiploma, aidsvaccin, vipbehandeling.

• Bij gelijkwaardige delen:
  hotel-restaurant, pianiste-componiste, minister-president, mevrouw Jansen-Boer.
• En ook in een samenstelling met gelijkwaardige delen:
  zwart-witfoto, doe-het-zelfwinkel, kant-en-klaarmaaltijd.
  De laatste twee voorbeelden noemen we ook wel een samenkoppeling. ‘Jip-en-janneketaal’ was ooit een woord in het Groot Dictee.

• In samenstellingen en afleidingen met een naam:
  Kabinet-Rutte, pro-Israël, on-Nederlands, anti-Frans.
• In namen van gehuwden om de familienaam van de partners te onderscheiden:
  Mevrouw Jansen-Scholten

• In bepaalde plaatsnamen:
  ‘s-Hertogenbosch, ’s-Gravenhage.
• Bij bepaalde voorvoegsels
  Deze voorvoegsels krijgen altijd een streepje: adjunct, aspirant, assistent, bijna, chef, collega, ex, interim, kandidaat, leerling, meester, niet, non, oud, sint, stagiair, substituut:
  ex-minister, adjunct-directeur, interim-manager, non-actief, niet-roker.
  Let op: sommige voorvoegsels krijgen na 2006 geen streepje meer! Zoals: anti, loco, privé, vice. De juiste schrijfwijze is nu: locoburgemeester, vicevoorzitter, privéles. 

Vervangingsstreepje

Daarnaast hebben we ook nog het vervangingsstreepje. Delen van woorden worden bij samentrekking vervangen door zo’n streepje:

In- en uitvoer, keel-, neus- en oorarts, maandag- en vrijdagmiddag, winterjassen en -broeken.
Losstaande woorden worden bij samentrekking niet vervangen door een streepje:

Kleine en grote bomen
Verplichte en interessante vakken.

Afbreekstreepje

Tot slot gebruik je nog streepjes bij het afbreken van een woord aan het einde van een zin. Ook daar zijn een aantal regels voor:

• Afbreken kan tussen de delen van een samenstelling:
  voet-pad, tand-steen, toe-val.
• Woorden op -achtig, -baar, -heid, -rijk, -dom en -loos gedragen zich als samenstellingen:
  lente-achtig, bereik-baar-heid, vorsten-dom, geweten-loos.
• Afbreken kan aan het einde van een lettergreep:
  zil-ver, be-las-ting, me-de-wer-ker.
• Medeklinkers gaan zo veel mogelijk naar de volgende regel, maar beide stukken van het afgebroken woord moeten uitspreekbaar blijven en uit normale lettergrepen bestaan.
  Dus: ka-per, rij-den, mor-gen, be-schrij-ven, reu-ze-leuk. 
  Ambten wordt amb-ten, want ‘bten’ kun je niet zeggen; plaatsen wordt plaat-sen, omdat ‘plaa’ geen normale lettergreep is.
• Bij het afbreken van een woord waar een koppelteken in staat, wordt maar één streepje gebruikt
  (dus niet sms-
  -bericht, maar sms-
  bericht).

Geschreven door Annemarie Kap, taalexpert